kirei_na YM

Jumat, 27 November 2009

Cerita Rakyat Bali : "Satua I PUCUNG"



Kacrita di Banjar Kawan, wewenangkon Koripan ada anak pacul ngelah pianak muani adiri madan I Pucung. Gegaenne I Pucung sing lenan teken mapikat dogen di umane, nanging ke nyalah utu pesan tangkepne mapikat, di masan padine mara embud. Dadi sing pesan kone ia taen maan kedis, dening tusing ada kedis ngalih amah, krana padine nu puyung. Dening keto, med kone ia mapikat. Jani demen kone ia teken kuluk. Nanging masih keto, sabilang nagih ngidih konyong sig pisaganne begbeg konyong ane mara lekad dogen nagih idiha. Dening konyongne ane nagih idiha nu cerik buina tonden ngedat, kadena konyongne ento buta, dadi buung dogen ia ngidih konyong. Dening keto undukne I Pucung gedeg kone ia, dening makejang kehenne tuara ada misi. Uli sekat ento tusing pesan kone ia taen kija-kija buin, begbeg nyingkrung dogen jumahne. Ping kuda-kuda kaden suba bapanne nglemekin, apanga ia nulungin ka carik, nanging masih ia tusing nyak. Dening keto gedeg kone bapanne, nanging ia tusing bani nigtig wiadin ngwelin I Pucung, krana ia suba kelih. Depina dogen kona ie jani pragat nengnenga dogenan.
Makelo-kelo demen kone ia tekan anak luh, nanging gede kone kenehne, nget putran Ida Sang Prabu Koripan kone demenina. Budi morahan teken bapanne sing kone ia juari, dening ia suba ngasen teken dewek gedeganga. Dadi ibuk pesan kehenne I Pucung ngenehang Ida Raden Galuh, mabudi ngalih ka puri tusing bani. Jani ngae kone ia daya, mangdena ia nyidaang makatang Raden Galuh.
Sedek dina anu, ka puri kone ia tangkil ring Ida Sang Prabu. Di mara ia neked di bancingah, ada kone parekan tepukina ditu lantas ia ngomong, “Ih jero parekan, nawegang tiang nunas tulung ring jerone, wekasang tiang ngapuriang, aturang jagi tangkil ring Ida Sang Prabu!”
Masaut parekane, “Inggih mangda becik antuk tiang ngaturang ring Ida Sang Prabu, jerone sapasira?”
“Aturang titiang I Pucung saking Bnajar Kawan!” Majalan lantas parekane ento ngapuriang matur ring Ida Sang Prabu, “Nawegang titiang mamitang lugra ring Palungguh Cokor I Dewa, puniki wenten kaulan Palungguh Cokor I Dewa saking Banjar Kawan, ipun jagi tangkil ring Palungguh Cokor I Dewa.” Ngandika Ida Sang Prabu, “I Pucung ento apa kone ada buatanga ia tekan nira?”
“Matur sisip tiang Ratu Dewa Agung, antuk punika tan wenten titiang uning.”
“Nah lamun keto, tunden suba ia mai!” Ngajabaang lantas parekane ngorahin I Pucung tundena ngapuriang. Majalan lantas I Pucung ngapuriang. Sasubanne neked ditu, lantas ia mamitan lugra ring Ida Sang Prabu.
“Ih to iba Pucung, apa ada buatang iba mai?”
Matur I Pucung, “Inggih matur sisip titiang Ratu dewa Agung, wenten tunasang titiang ring Cokor I Dewa.”
“Nah apa Pucung?”
“Inggih sapunapi awinan ipun pantune sane wau embud dados ipun puyung, kalih asune wau lekad dados ipun buta?”
Ngandika Ida Sang Parbu, “ento kenken nyen kaden nira awinanne, nira sing pesan nawang. Men yan cai, kenken awananne dadi keto?”
“Antuk punika tan kamanah antuk titiang. Nanging yang banggayang Cokor I Dewa asapunika kewanten, kamanahan antuk titiang gelis jaga rusak jagat druene.”
“Men jani kenken baan madaya, mangdene gumine tusing uug?”
“Inggih yan manah titiang saking tambet, becik mangkin karyanang banten peneduh aturang ring Ida Betara Dalem. Manawi wenten kasisipan Palungguh Cokor I Dewa, mangda sampunang Ida Betara banget menggah pamiduka.”
“Nah lamun keto ja keneh caine, kema tegarang neduh ka pura Dalem. Sing ada kapo pakayunan Ida Betara teken nira, nira lakar ngiring dogenan. Nah antiang dini malu akejep, nira nu nunden panyeroane ngae banten. Apang nyidaang maturan dinane jani, kadonga jani tumpek. Yan suba pragat bantene, cai men ngaturang ajak I Mangku Dalam ka Pura!”
“Inggih,” keto aturne I Pucung.
Gelisang satua, sasubane pragat bantene, majalan lantas I Pucung nyuun banten, ngojog kumah pamangkune.
“Jero Mangku, Jero Mangku, tiang nikaanga mriki ring Ida Sang Prabu, ring pura Dalem. Samalahipun banten puniki jerone kandikaang makta ka pura. Tiang mapamit dumun abosbos jaga kayeh,” aketo baana melog-melog Jero Mangku teken I Pucung, lantas ia ngenggalang ke pura Dalem tur ngenggalang macelep sig gedonge ane tanggu kelod. Sawatara ada suba apanginangan ia nongos ditu, rauh lantas Jero Mangku makta banten tur ngojog sig jalan I Pucungne ngoyong. Ditu lantas Jero Mangku ngaturang banten tur nunas teken Ida Betara mangdene gumine di Koripan karahayuan.
Sasubanne Jero Mangku suud ngantebang, ngomong lantas I Pucung uli jumahan gedonge. Mapi-mapi ia dadi Betara, kene kone munyinne, “Ih iba Bapa Mangku, nyen nunden iba mai maturan, nunas kaluputan teken nira?”
Masaur Jero Mangku, “Inggih titiang kandikaang antuk pramas Palungguh Betara, Ida Sang Prabu nunas kaluputan ring Palungguh Betara, dening pantune wau embud puyung kalih asune wau lekad ipun buta.”
Buin ngomong I Pucung, “Ih iba Bapa Mangku, nira ngiangin lakar kaluputan nanging yan Ida ngaturang okane Ida Raden Galuh.” Dening keto munyin I Pucunge kadena pangandikan Ida Betara, dadi budal lantas dane. Teked di jabaan purane mreren lantas dane di batan punyan bingine, sambilanga dane ngantiang I Pucung.
Buin akejepne pesu lantas I Pucung uli gedonge tur jagjagina Jero Mangku lantas ia matakon, “Men, sapunapi Jero Mangku, wenten minab wacanan Ida Betara?”
“Nah melah suba cai ka puri ngaturang teken Ida Sang Prabu pangandikan Ida Betara. Bapa sing ja bareng kema, reh jumah ada tamiu ngantiang.” Dening keto pangandikan Jero Mangku, dadi kendel pesan I Pucung, dening guguna pamunyin gelahne teken Jero Mangku, tur lantas ia majalan ngapuriang.
Sasubanne I Pucung nganteg di purian, ngandika raris Ida Sang Prabu, “Men kenken Pucung, ada pawecanan Ida Betara tekening iba, tegarang tuturang apang nira nawang?”
Matur I Pucung, “Inggih wenten Ratu Dewa Agung. Asapuniki wewacan Ida Betara ring titiang. Ih iba Pucung, kema aturang wecanan gelahe teken gustin ibane buatne nira ledang lakara ngicenin Ida kaluputan, mangdene gumine karahayuan, nanging yan Ida kayun ngaturang okane, Ida Raden Galuh teken nira. Asapunika pangandikan Ida Betara ring titiang. Inggih sane mangkin asapunapi pakayunan Palungguh Cokor I Dewa, dening asapunika pakayunan Ida Betara?”
“Nah yan keto pakayunan Ida Betara, anake buka nira sing ja bani tulak teken pakayunan idane. Sakewala gumine karahayuan, nira dong ngaturang dogen. Da buin mara abesik panak nirane karsaanga, kadong makadadua, nira lakar ngaturang.” Ditu ngendelang dogen kenehne I Pucung dening lakar kaisinan idepne nganggon Raden Galuh kurenan.
Matur buin I Pucung, “Inggih yan asapunika pakayunan Palungguh Cokor I Dewa, margi rahinane mangkin ratu, aturang Ida, anak Cokor I Dewa ring Ida Betara mangda gelis Ida rauh, titiang ja ngiringang Ida, jaga aturang titiang ring Ida Betara Dalem.” Ditu lantas Ida Sang Prabu ngandikain parekane ngandikaang ngaturin okane lanang Ida Raden Mantri, kandikaang ngapuriang. Ida Raden Mantri sedek kone di jabaan. Majalan lantas i parekan ka jabaan ngaturin Ida Raden Mantri. Ida Raden Mantri raris ngapuriang tangkil ring ajine.
Ngandika Ida Sang Prabu, “Cening Bagus, nah ne jani bapa ngorahin cening, buate arin ceninge karsaanga tekan Ida Betara Dalem. Bapa ngaturang i anak Galuh teken Ida Betara, dening bapa tuara bani tekening anak tuara ngenah, buina pang gumine karahayuan. Yan bapa tusing ngaturang i anak Galuh, pedas rusak gumine. Men cening kenken kayune?”
Matur Ida Raden Mantri, “Inggih yan sampun asapunika pakayunan Gur Aji, titiang tan panjang atur malih. Ledang te pakayunan Guru Aji kewanten.”
Dening aketo aturne Raden Mantri, lantas I Patih kandikaang nuunang peti lakar genah I Raden Galuh. Sasubanne Ida Raden Galuh magenah di petine, lantas petina kancinga tur seregne tegulanga di duur petine.
Ngandika Ida Sang Prabu, “Ih iba Pucung, nah ne suba pragat i anak Galuh mwadah peti, kema suba tegen petine aba ka pura Dalem aturang i anak Galuh teken Ida Betara. Ne serege di duur petine mategul. Da pesan iba nyemak serege ne, depin dogen dini, setonden ibane nganteg di pura. Buin ingetang pabesen nirane, singa iba Makita manjur nyen di jalan pejang petine di duur pundukanne tur seregne depang masih ditu mategul.”
“Inggih,” keto aturne I Pucung tur lantas ia majalan negen petine misi Ida Raden Galuh.
Beh magregotan kone ia negen petine ento. Ban kendelne bes sanget lakar maan kurenan okan Ida Sang Prabu, dadi sing kone asena baat. Di jalan nepukin lantas ia tukad ditu ia mreren di duur tukade, dening ia makita manjus. Petine pejanga kone di duur pundukane tur seregne depina masih ditu. Di makirenne ia tuun lakar kayeh, matur kone ia teken Raden galuh, “Ratu Raden Galuh Cokor I dewa driki tumun, kenakang kayune driki. Titiang ngaonin Cokor I Dewa ajebos, titiang jaga tuunan manjus, dening ongkeb pesan tan dugi antuk titiang naanang kebuse.” Dening Ida Raden Galuh mwadah peti dadi sing kone pirenga atur I Pucunge.
Suud I Pucung matur keto, tuunan lantas ia ka tukade kayeh baan klangenne maan yeh ning. Ditu rauh lantas Ida Raden Mantri sameton Ida Raden Galun nandan macan pacang anggen Ida ngentosin sametone. Sasubane Ida Raden Mantri rauh sih tongos petine ento, ngelisang raris Ida Raden Mantri nyereg petine tur kamedalang arine. Sasubanne Ida Raden Galuh medal, jani macane kone celepang Ida tur kakancing, seregne buin kone dudur petine genahang Ida. Ngelisang raris Ida Raden mantri malaib sareng Ida Raden Galuh budal ka Koripan. Buat isin petine kasilurin tusing kone tawanga teken I Pucung.
Sasubanne ia suud kayeh lantas ia menekan. Teked ba duuran dingeha kone krasak-krosok di tengah petine. Ngomong lantas I Pucung, “Inggih Ratu Raden Galuh, menggah menawi Cokor I Dewa dados krasak-krosok wau kaonin titiang manjus. Margi mangkin Cokor I Dewa budal kumah titiange, drika mangkin Cokor I Dewa mlinggih sareng titiang. Cokor I Dewa pacang anggen titiang kurenan. Samalihipun titiang sampun ngadianang Cokor I Dewa who-wohan luir ipun: buluan, salak, croring, miwah manggis. Pacang rayuan Palungguh Cokor I Dewa sampun wenten jumah titiang kagianang antuk panyeroan Palungguh Cokor I Dewa, tiang maderbe meme. Sampunang te kenten menggah Cokor I Dewa, mangkin iringa ja Cokor I Dewa budal.”
Gelisang satua majalan lantas ia I Pucung ngamulihang negen petine. Sasubanne neked jumahne, kauk-kauk lantas I Pucung ngaukin memenne, “Meme, Meme, ampakin tiang jlanan, tiang ngiring Ida Raden Galuh mulih. Tiang anak suba icena nunas Ida Raden Galuh teken Ida Sang Prabu. Matelahtelah men meme ditu jumahan icange apang kedas, krana tiang lakas nglinggihang Ida ditu, uli semengan Ida tonden ngrayunang.” Memenne tusing ja ia nawang keneh panakne, selegagan kone mara ia ningeh pamunyin panakne buka keto. Dadi ampakina dogen jlanan tur I Pucung ngenggalang macelep kumah meten, tur lantas ia ngancing jlanan uli jumahan petine pejanga kone di pasareane.
Critayang jani suba tengah lemeng tur meme bapanne suba melah pulesne pada, ditu lantas ia buing ngomong ngrumrum isin petine, “Inggih Ratu Raden Galuh, matangi Cokor I Dewa, niki sampun wengi, mriki mangkin Palungguh Cokor I Dewa merem sareng titiang!” Suud ia ngomong keto, lantas petine ento serega tur ungkabanga. Mara petine ento ungkabanga, tengkejut pesan I Pucung dening petine misi macam. Ditu lantas I Pucung sarapa teken macane. Mati lantas I Pucung.
Buin mani semenganne, dunduna lantas ia teken memenne uli diwangan, dening suba tengai ia tonden bangun. Kadena panakne sajaan ngajak Raden Galuh. Kanti ping telu kone memenne makaukan, masih sing kone sautine, lantas tinjaka kone jlananne. Ya mara mampakan jlanane, ya magroeng lantas macane jumahan. Beh apa kaden tengkejut memenne tur ia buin ngenggalang ngubetang jlanan. Ditu lantas ia gelur-gelur ngidih tulungan teken pisagane ditu. Liu pada anake nyagjagin ia tur makejang pada ngaba sikep. Ditu matianga lantas macane totonan. Sasubanne I Macan mati, mulihan lantas memenne, dapetanga panakne suba mati tur nu tulang-tulangne dogen.

Midabdabin Basa Bali



Olih Djelantik Santha
Akéh sampun para sujanané sané midabdabin basa Baliné pinaka bahasa ibu. Wénten pasantian, maosin pustaka Ramayana, Brathayuda, miwah ngawi gita sekar alit, sekar madya, miwah sekar agung. Punika kanggén kembulan tembang masolah, sakadi arja, drama gong, bondrés, mangda polih mahbahang lan nyobyahang basa Baliné.
Nanging akéh taler sané amung wikan mrotés, maosang basa Bali piodal, kolot, kirang gaul, nénten demokratis, kirang égalitér. Mawinan metu rerikrikan para kawiné nincapang pakibeh kekawianné saking Basa Bali Purwa ka Sastra Basa Bali Anyar (Modéren).
Pangaptiné boya ja sios, gumanti kanggén sarana nuldulin kahyun para janané, sané oneng mamaos, ngarya sastra, puisi, crita cendet, gancaran, lan novél sané nganggén basa Bali, nganutin aab jagaté tan bina sakadi Sastra Indonesia Angkatan 45, sané kapucukin olih Chairil Anwar, sané bébas, sané nénten kapekek antuk pakem, lan guru lagu.
Ngawit mijil sesuratan roman Nemoe Karma pakaryan Wayan Gobyah warsa 1931, muah puisi basa Bali pakaryan Suntari Pr warsa 1959, manut Bapak Dr. I Nyoman Darma Putra, M.Litt., dosen Fakultas Sastra Unud kanggén uger pamungkah lawang ngawit kawastanin sastra basa Bali anyar, matetujon mangda basa Baliné tetep ajeg, lan nglimbak.
Wangun Sastra Bali Anyar punika, napiké sané mawasta puisi utawi novél, crita cendet, mabuat pisan kanggén médayang majeng Satra Bali Purwa, sané sampun kaloktah. Nanging majeng ring para jana panutur basa Baliné siosan sané kaperluang wantah basa Bali punika kanggén nutur, mabaosan, boya ja antuk matéori kémaon, nanging praktik. Napi malih minat baca para janané ring Bali setata nguredang santukan argan buku sayan munggah.
Galahé puniki sujatinné marupa kalangan becik kanggén para pragina arja, lagu pop Bali, jaga nerapang basa Bali sané becik, gaul, secara lisan nanging manut tata titi tata basa, basa Bali. Munguing Sang Rakawi gumanti sampun nyobyahang basa Bali antuk ngawi karya sastra mabasa Bali. Manawi wau Bali Post, majalah Buratwangi, Canangsari, Satua sané purun ngrugi dados caru ngicén galah para pangawiné ngétakang pangrupak, ngulik sastra basa Bali mangda ajeg.
Mangda basa Baliné prasida ajeg kanggén antuk panuturnyané, patutipun krunané setata kawerdiang, kawewehin antuk kruna basa Bali anyar nganutin aab jagat sakadi mangkiné.
Sané pinih ajeng madué galah lan wibawa numbuhang kruna basa Bali anyar wantah sang sujana sané pascat ring ilmu lan teknologi manut wewidangannyané, kadukung antuk sang amawa rat gumanti mangda kayun nyobyahang kruna-kruna basa iptek punika.
Ngadopsi kruna-kruna saking basa siosan patuté wénten ugernyané, sinalih tunggil kruna
punika yukti-yukti durung wénten artosipun pateh sakadi kruna sané sampun wénten ring basa Baliné. Kruna sané kabaliang punika patut nganutin Tata Basa Basa Bali.
Mangda nénten sakoda-koda. Yéning wénten kruna-kruna basaBaliné sané durung ketah, utawi durung mungguh ring Kamus Basa Bali, ngiring wewehin saha sobyahang, mangda “populer”.
Kaptiang wénten pangamat utawi Kritikus Sastra, sakadi H.B. Yassin ring basa Indonesia, utawi Bapak Nyoman Oka alias Nang Lecir sané sering ngicén kritik indik basa Bali ring Bali Post rihin (warsa 1980-an). Sejaba Lembaga Bahasa, utawi Lembaga Pendidikan pormal (sekolah), sang yayah rena taler patut ngawitin ngurukang anaké alit mabaos basa Bali, saking wau embas sangkaning intuisi, mawasta bahasa ibu. Sampunang mabading sadaweg raré nganggén basa Indonésia, utawi Inggris, ring SD wau kajahin basa Bali, sinah krasa méweh.
Indayang pidénin, pinaka conto napi rincian wastan bebagian wit kelapané?
Yén basa Indonésianne: akar, kayu kelapa, pelepah, daun kelapa (muda, tua, kering), tongkol kelapa, seludang, kelapa muda, kelapa tua, sami kantun nganggén basa kelapa
Yéning basa Balinne: akah, séhséh, papah, busung, slépan, danyuh, danggul, paangan, bangsah, kloping, bungsil, klungah, kuud, nyuh, tapis, pijer, sami sampun tegep.
Kawiaktianné kakirangan basa Baliné amung ring basa Ilmu Pengetahuan lan Teknologi, santukan dumun sarjana Iptek durung wénten. Sios ring mangkin sarjana ring Bali sampun akéh nglikub makudang ilmu sekadi ekonomi, kedokteran, teknik, Fisika, muah sané siosan. Ngiring mangkin tegepin antuk basa Iptek manut wewidagannyané suang-suang, rarisang wewehin, santukan basa sané becik wantah sané maurip, sané setata tumbuh, nanging nénten ngawag-awag. Punika sané kawastanin ngajegang basa Bali.
Sané wenang ngiwang patutang wantah sang guru basa Bali, sané sampun polih pendidikan guru basa Bali, kasudi ngicén ajah-ajah ring sekolahan saking taman kanak-kanak ngantos ka universitas. Ngiring kawitin mabasa Bali saking kulawargan i ragané suang-suang.

satua bali


SATUA BALI : "PANGANGON BEBEK"
Ada katuturan satua pangangon bebek madan Pan Meri. Sangkal ia madan Pan Meri, kerana dugase i malu ia liu gati ngelah memeri utawi panak bebek. Sakewala lacur tusing dadi kelidin, panyatakan merine mati kena gering. Enu kone masisa buin aukud sada merine ento ane paling bengil tur berag. Ento jani kapiara baan Pan Meri. Semengan nyanjaang epot Pan Meri ngenang amah-amahan merine bengil ento. Di kengkene ka telabahe abana masileman apang nyak kedasan goban merine buin abedik.

Merine bengil ento masih jemet pesan teken Pan Meri. Yening Pan Meri nuju ngarit jeg nutug di durine sambila munyi kwek….kwek…. kwek….! Bagia atine Pan Meri ngelah ubuhan jemet buka keto. Diastun tuah aukud turin bengil sakewala mawiguna pesan marep Pan Meri.

Kacerita galahe suba sanja. Pan Meri lakar ngemaang amah merine Pan Meri lantas ngaukin ri…ri….ri…ri…! Nanging merine tuara ada. Sengap paling Pan Meri mengalihin kema mai masih tuara tepukina. Pan Meri lantas nuluh telabah ngalihin sambila mangaukin, naler masih tuara ada. Kanti suba sandikala Pan Meri ngalihin tusing masih tepukina merine.

“Uduh….Dewa ratu. Dija ya merin titiange. Dadi bisa tusing ada, kija lakuna malali. Len suba sandikaon buin kejep dogen suba peteng sinah lakar tusing tepuk apa!” Uyang paling kone Pan Meri sada sedih merine tuara tepuka.

Saget nangked kone Pan Meri di tanggun telabahe beten punyan asem, ada batu gede. Ditu kocap tongose tenget tur pingit. Sedek bengong Pan Meri, jeg teka anak gede selem, siteng tur tangkahne mabulu. Paliatne nelik tur gigine rangap macaling. Pan Meri kesiab takut nagih malaib sakewala batisne lemet awakne ngetor. Anake gede selem ento maakin Pan Meri.
“Suba sandikaon adi enu masih kema mai. Apa kalih dini, Pan Meri?” keto omongne I gede selem.
Ngejer Pan Meri nyautin, “Icang ngalih merin icange. Suba sanja konden mulih. Pedalem, icang ngelah meri tuah aukud!”
“Ooh…keto. Mula saja tuni sanjane ada meri mai ngelangi. Nah jani jemakanga ja, antiang dini!”
I gede selem maselieb ka durin batune. Pan Meri mara ningeh keto prajani ilang takutne. Kendel atine buin bakata merine. Suba keto teka I gede selem ngaba meri, bulune alus awakne kedas tur jangih pesan munyine.
“ene merine, Pan Meri?”
“Tidong, meri icange anak bengil!”
Buin I gede selem mesuang meri. Jani merine mokoh tur kedas nyalang. Yen adep sinah bakal maal payu.
“Ane ene merine?”
“Tidong, meri icange berag tur bengil!”
Kacarita suba liu pesan I gede selem mesuang memeri. Sakewala Pan Meri setata ngorahang tidong, kerana mula saja merine makejang ento tidong merine Pan Meri. Suba keto I gede selem buin ngomong.
“Beh…adi makejang tidong. Lamun keto aba suba makejang merine ento!”
“Aduh…, icang tusing bani, ento tusing icang ngelah. Meri icange tuah aukud, berag tur bengil!” masaut Pan Meri.

“Ne mara jadma patut. Tumben jani kai nepuk jadma buka Pan Meri. Eda takut…, merine bengil ento mula kai ane ngaba. Nah.., duaning Pan Meri maparisolah sane patut tur tusing loba, kai jani ngemaang meri buin aukud. Melahang ngubuh apang bisa nekaang hasil. Ne jani aba merine mulih!”

Tan sipi kendelne Pan Meri nepukin merine mulih. Mare keto saget I gede selem ilang tur di samping batune gede ada meri buin aukud. Pan Meri ngaturang suksma tur nglantas mulih ngaba meri dadua.

Kacerita meri Pan Meri suba mataluh makelo-kelo mapianak. Liu pesan jani Pan Meri ngelah meri. Ia jani dadi sugih ulian madagang memeri. Keto yening dadi jadma maparisolah utawi malaksana patut, tusing loba cara Pan Meri, sinah kapaica wara nugrah sane nekaang bagia.